Ze overleefde de Holocaust, verloor haar hele gezin, keerde terug naar het land van de daders – en reikte toch de hand. Margot Friedländer is overleden. Ze was 103 jaar en tot op het laatst een moreel baken voor Duitsland.
De in Berlijn geboren joodse vrouw wijdde haar leven aan herinnering, menselijkheid en verzoening. Op vrijdag, de dag waarop ze uit handen van bondspresident Frank-Walter Steinmeier het Grote Verdienstkruis zou ontvangen, is ze gestorven. Die laatste eer heeft ze net gemist. Maar Duitsland rouwt.
Een boodschap van haar moeder
De geschiedenis van Margot Friedländer begint in 1921 in Berlijn. Haar ouders waren gescheiden. Haar moeder probeerde begin jaren ’40 wanhopig met haar kinderen Duitsland te ontvluchten. Net voor de geplande vlucht werd Margots broer Ralph door de Gestapo opgepakt. Hun moeder stelde zich vrijwillig, om hem niet alleen te laten. Beiden werden vermoord in Auschwitz.
In het verlaten appartement vond Margot een briefje van haar moeder: „Versuche, dein Leben zu machen.“ Die woorden hield ze haar hele leven bij zich. „Zonder dat zinnetje had ik me bij hen gevoegd,“ zei ze later.
Onderduik, verraad, deportatie
Met hulp van zestien mensen wist ze vijftien maanden lang te overleven in onderduik. Ze veranderde haar uiterlijk, droeg een kruis en sprak met accentloos Duits. Maar uiteindelijk werd ze op straat opgepakt – verraden door zogeheten „Greifer“, joden die voor de nazi’s andere joden opspoorden.
Theresienstadt werd haar volgende bestemming. „Een tussenrijk, geen leven, geen dood,“ zou ze het later noemen. Daar ontmoette ze Alfred Friedländer, met wie ze na de oorlog trouwde. Ze kenden elkaar uit de Berlijnse culturele kringen van voor de oorlog.
New York en de terugkeer
Na de oorlog emigreerden ze naar New York, waar ze meer dan vijftig jaar zouden wonen. Ze werkte in een kledingwinkel en later als reisagent. Toch voelde ze zich altijd ontheemd. „Amerika is nooit mijn land geworden,“ zei ze. En: „Haat is mij vreemd.“
Op 88-jarige leeftijd, inmiddels weduwe, keerde ze terug naar Berlijn – naar de stad van haar jeugd, maar ook van haar trauma’s. Daar hing ze de paar overgebleven familiefoto’s op, samen met haar jodenster en de barnstenen ketting van haar moeder.
„Seid Menschen.“
Friedländer werd een onvermoeibare verteller. Ze sprak op scholen, in het parlement, tijdens herdenkingen. Ze richtte zich vooral tot jongeren, omdat ze oudere generaties niet altijd kon vertrouwen: „Misschien hebben ze meegedaan.“
Haar centrale boodschap was eenvoudig, krachtig en moreel onontkoombaar: „Seid Menschen.“ Wees mensen. Menselijk. Medemenselijk.
Tot enkele dagen voor haar dood sprak ze nog in het openbaar. Haar stem was zwak, haar gestalte broos – maar ze stond kaarsrecht. Onverzettelijk in zachtheid.
Politiek waakzaam tot het einde
Ook op hoge leeftijd bleef Friedländer waarschuwen voor antisemitisme en rechts-extremisme. „Zo is het toen ook begonnen,“ zei ze in 2024 in een interview met Der Spiegel over de opkomst van de AfD. „De haat is opnieuw luid geworden.“
Ze waarschuwde dat het onmenselijke denken zich opnieuw breed maakte. „Ik zou die partij nooit stemmen,“ zei ze resoluut.
In 2023 werd ze nog ereburger van Berlijn en richtte ze haar eigen stichting op. In hetzelfde jaar wijdde ZDF een dokudrama aan haar leven.
Woorden van waardering
Bondspresident Steinmeier schreef in zijn condoleance dat Friedländer „Duitsland verzoening heeft geschonken – ondanks alles wat haar was aangedaan.“ Hij sprak van „een diep indrukwekkende vrouw die mij haar vriendschap schonk.“
Berlijns burgemeester Kai Wegner noemde haar „een voorbeeld van wat menselijkheid betekent.“ En de voorzitter van de Centrale Raad van de Joden, Josef Schuster, zei: „Een samenleving zonder haar is nauwelijks voor te stellen.“
Bekijk en lees meer
📽️ Laatste publieke optreden:
Margot Friedländer bij Tagesschau – februari 2025
📚 Meer lezen:
Margot Friedländer in Vogue – ModMod.nl
Met citaten en context uit de rbb-Nachruf van Kerstin Breinig (9.5.2025) en het artikel in Der Spiegel (9.5.2025).